W maju 2024 roku odbyła się wyjątkowa inicjatywa społeczno-ekologiczna pod nazwą Wspólnie dla Wisły, która stanowiła zarówno symboliczny, jak i praktyczny apel o nadanie rzece Wisła podmiotowości prawnej. To wydarzenie, zorganizowane przez Fundację Biznes dla Klimatu, nie tylko poruszyło wyobraźnię opinii publicznej, ale też zainicjowało realną debatę o przyszłości naszej największej rzeki.
Autorzy: Joanna Kamień, Kamil Zeidler, Maciej Nyka, Wojciech Falkowski
Głównymi punktami tej inicjatywy był spływ smoczą łodzią z Krakowa do Gdańska, którego celem było zwrócenie uwagi na potrzebę ochrony Wisły i przypomnienie, że rzeka ta to nie tylko zasób naturalny, ale również dziedzictwo historyczne, kulturowe i potencjał, z którego czerpią polskie miasta i jego mieszkańcy. Ważne było również uświadomienie, że ochrona rzeki nie może polegać wyłącznie na doraźnych działaniach czy kampaniach wizerunkowych. Potrzebne są systemowe zmiany prawne – w tym ta najbardziej rewolucyjna: nadanie rzece podmiotowości prawnej, by mogła stać się stroną w procesach decyzyjnych, bronić swoich interesów przed sądami i mieć swoich reprezentantów.
-
Podmiotowość prawna Wisły – argumenty za
Koncepcja nadania rzece Wisła podmiotowości prawnej ma na celu wyjście poza dotychczasowy model biernej ochrony środowiska. Opiera się na trzech filarach:
- Dziedzictwo naturalne
Rzeka Wisła stanowi serce polskiego ekosystemu wodnego – jej zlewnia pokrywa aż 56% terytorium kraju, a 87% jej biegu znajduje się w Polsce. Jej stan odzwierciedla kondycję środowiska naturalnego całej Polski. Tymczasem, jak wynika z danych udostępnionych przez Ministerstwo Infrastruktury, jedynie niecały 1% jednolitych części wód w Polsce spełnia kryteria „dobrego stanu” według Ramowej Dyrektywy Wodnej UE. Co więcej, brakuje transparentnych i częstych danych o jakości wód, co dodatkowo utrudnia kontrolę i skuteczne działania naprawcze.
- Dziedzictwo kulturowe
Wisła to rzeka obecna w hymnach, wierszach i obrazach. Towarzyszyła najważniejszym wydarzeniom w historii Polski, takim jak Bitwa Warszawska 1920 r. – znana jako „Cud nad Wisłą”. Jej obecność w utworach narodowych, od „Mazurka Dąbrowskiego” po poezję Władysława Broniewskiego, świadczy o głębokim zakorzenieniu Wisły w polskiej tożsamości. Jej wizerunek pojawia się również na płótnach Canaletta, Wyspiańskiego i Gierymskiego – malarzy uwieczniających nadwiślańskie panoramy, flisaków, promy i miejskie pejzaże.
- Dziedzictwo gospodarcze
Wisła to także źródło dochodu i rozwoju. Od flisackich tradycji po dzisiejsze inicjatywy turystyczne – rzeka stanowi oś rozwoju miast takich jak Kraków, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Warszawa czy Toruń. Obszary nadwiślańskie odwiedza rocznie około 30 milionów turystów, co przekłada się na przychody rzędu kilku miliardów złotych rocznie. Wisła to także kapitalne miejsce do uprawiania turystyki rzecznej i rybołówstwa śródlądowego – rynek ryb słodkowodnych nad Wisłą wart jest ok. 850 milionów złotych rocznie.
-
Inspiracje ze świata
Model prawny, w którym element przyrody otrzymuje podmiotowość prawną, nie jest nowością na świecie. Nowa Zelandia uznała rzekę Whanganui za osobę prawną już w 2017 roku. W Indiach, rzeka Ganges i Yamuna mają status podmiotów prawnych. W Kolumbii, Rio Atrato również uzyskała osobowość prawną. W Europie pionierskim przykładem jest Mar Menor – słona laguna w Hiszpanii, której również przyznano osobowość prawną.
Nadanie takiego statusu rzece oznacza, że może mieć ona swojego reprezentanta, który będzie jej głosem w debatach publicznych, procesach administracyjnych i sądowych. To radykalna, lecz skuteczna forma przeciwdziałania bezsilności instytucji w obliczu katastrof ekologicznych – takich jak głośne zatrucia Odry czy lokalne zrzuty ścieków do Wisły.
-
W obronie Królowej Rzek – systemowe wyzwanie i szansa dla Polski
Wisła, jako wyjątkowa rzeka – zarówno pod względem długości, różnorodności biologicznej, jak i znaczenia dla polskiej kultury i historii – zasługuje na nowoczesne i skuteczne narzędzia ochrony. Kluczową przesłanką dla tej zmiany jest sprawiedliwość środowiskowa, w której podmioty przyrody przestają być jedynie biernymi obiektami ochrony, a stają się równoprawnymi uczestnikami dyskursu prawnego i społecznego.
W wymiarze dystrybutywnym Wisła mogłaby mieć wpływ na decyzje dotyczące np. alokacji środków na infrastrukturę wodną, a w proceduralnym – uczestniczyć w procesach środowiskowych z możliwością wnoszenia odwołań, reprezentacji w postępowaniach czy składania skarg. Takie podejście ma również wymiar edukacyjny – kształtuje nowe pokolenia obywateli świadomych wartości środowiska naturalnego.
-
Inwestycje czy ekologia? Rządowe plany pod lupą
Od lat w Polsce funkcjonują plany przekształcenia Wisły w autostradę wodną (m.in. w ramach koncepcji E40), co wiązałoby się z realizacją kosztownych i ryzykownych środowiskowo inwestycji – 14 stopni wodnych i 164 km kanału Wisła–Bug. Koszt budowy samego stopnia w Siarzewie to około 7,5 miliarda złotych, a pełna realizacja inwestycji sięga dziesiątek miliardów.
Te działania nie uwzględniają realiów klimatycznych, takich jak zmienne poziomy wód, a czas transportu wodnego z Gdańska do Chersonia byłby aż pięciokrotnie dłuższy niż kolejowego. Pomijany jest również sprzeciw organizacji ekologicznych i negatywna opinia Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, który odmówił decyzji środowiskowej dla kluczowych inwestycji.
-
Naturalna Wisła – siła zrównoważonego rozwoju
Wisła, zachowując swój naturalny i dziki charakter, ma potencjał, by stać się przykładem zrównoważonego rozwoju w Europie. Odpowiedzialne podejście do jej użytkowania – z wykorzystaniem łodzi elektrycznych i wodorowych, kajaków, żaglówek oraz tworzeniem szlaków pieszych i rowerowych – może przynieść korzyści ekologiczne, zdrowotne i gospodarcze.
Chroniąc Wisłę, chronimy nie tylko przyrodę, ale też zdrowie Polaków, przyszłość naszych dzieci i dziedzictwo narodowe. To inwestycja, której zwrotu nie da się łatwo przeliczyć na pieniądze – bo jego wartość wykracza poza bilans finansowy.
-
Konferencja „Łączy nas Wisła” – miejsce spotkania nauki, prawa i ekologii
Dyskusja o przyszłości Wisły i jej prawnej podmiotowości będzie kontynuowana podczas konferencji „Łączy nas Wisła”, organizowanej przez fundację Biznes dla Klimatu. Spotkanie odbędzie się w Warszawie.
Konferencja zgromadzi ekspertów z dziedziny prawa, ekologii, ekonomii, hydrologii oraz przedstawicieli ruchów społecznych, instytucji rządowych i organizacji międzynarodowych. Jej celem jest wypracowanie modelu ochrony rzeki Wisły, który może stać się wzorem dla innych krajów UE. Polska ma szansę stać się prekursorem w obszarze ekologicznej legislacji opartej na sprawiedliwości środowiskowej – i to właśnie Wisła może być tą rzeką, która jako pierwsza w Europie przemówi własnym głosem.
CZYTAJ WIĘCEJ:
- Posłuchaj podcastu! Osoba Odra. Czy nadanie osobowości prawnej to skuteczne narzędzie ochronne dla rzeki?
- Wpływ zmiany klimatu na ekstremalne zjawiska pogodowe
- O podmiotowości, czyli trudny związek natury z człowiekiem
Artykuł Wisła ma głos, czyli droga rzeki do podmiotowości prawnej pochodzi z serwisu Blog – Wszystko w Twoich Rękach.
Artkuł pochodzi ze strony Blog – Wszystko w Twoich Rękach.
Dodaj komentarz